Een symposium over moraal in kunst en literatuur.
Geertekerk te Utrecht, donderdag 19 september 2024.

Van de oude Grieken af kennen we het ideaal van het kalokagathon, de harmonie tussen het mooie en goede, de kunst en de moraal. De ideale burger zou door die harmonie in zijn denken en zijn gedrag gestempeld zijn. Dit ideaal heeft grote invloed gekregen, maar is in de laatste eeuwen aan erosie onderhevig. De kunst verzelfstandigde zich, moraal en levensbeschouwing kregen hun eigen terreinen toegewezen.    

Men bleef proberen om deze separatie tegen te gaan en het kalokagathon te rehabiliteren. De geschiedenis laat daarvan tal van voorbeelden zien. Een actuele verschijningsvorm is het – meestal in kritische zin zo genoemde – ‘wokisme’. Op de achtergrond daarvan staan visies van emancipatorische en identiteitspolitieke aard. 

Twee voorbeelden uit februari 2023. De kinderboekenauteur Pim Lammers trad terug als dichter voor de komende Kinderboekenweek. Hij werd geattaqueerd van radicaal-rechtse en conservatief-katholieke zijde, maar ook door een organisatie als ‘Free a Girl’, omdat hij pedofilie zou verheerlijken. In dezelfde maand ontstond heftige discussie over het besluit van de Britse erven van Roald Dahl om zijn kinderboeken te onderwerpen aan correctie door ‘inclusive sensitivity readers’.

In het verleden speelden zich heftige morele debatten af rond het werk van een componist als Richard Wagner, beeldend kunstenaars als Emil Nolde, Pablo Picasso, Ai Weiwei, Judy Chicago, auteurs als Louis-Ferdinand Céline, Knut Hamsun, Vladimir Nabokow, Gerrit Achterberg, Lucebert.

Het symposium

Alle reden om de ingewikkelde thematiek rond KUNST, LITERATUUR, en MORAAL bespreekbaar te maken – een debat dat vooral in de literatuurwetenschap al geruime tijd gaande is. Theoretici als Wayne Booth, Richard Rorty en Martha Nussbaum onderstreepten de morele functie die literaire fictie kan hebben. De vraag is dan, hoe zulke gedachten geconcretiseerd zouden moeten worden. Evenals mensen, kunnen ook kunstwerken ons inspireren door ons voorbeelden van morele moed en onbaatzuchtigheid te laten zien. Maar ze kunnen ons ook in moreel opzicht te denken geven door ons te ontroeren, te verwarren, te verbijsteren, onze regels te verstoren, onze hypocrisie te ontmaskeren. Waar leggen we het zwaartepunt? Daarover gaat dit symposium.  Het is, in goede samenwerking met de Geertekerk, georganiseerd door het onderzoekerscollectief Figura Divina (m.n. Johan Goud, Marc De Kesel en Anne-Marie Korte).

Programma

Opening 10.30 – 10.40 door Johan Goud, dagvoorzitter

Kunst- en literatuurtheoretische introducties 10.40 – 12.00

• Liesbeth Korthals Altes – ‘Literatuur en moraal, vruchtbare botsingen’
• Leen Verheyen – ‘Het morele en het artistieke oordeel over kunstwerken’
• Discussie (11.40-12.00)

Lunch 12.00-13.00

Antisemitisme 13.00-15.00

• Albert van der Schoot, ‘Richard Wagner, het jodendom en de ontaarding van de muziek‘
• Ruud Welten – ‘De oerkreet van Louis-Ferdinand Céline‘
• Wessel Stoker – ‘Antisemitisch en ‘ontaard’ – over de kunst van Emil Nolde’
• Discussie 14.30-15.00

Pauze 15.00-15.30

Is kunst woke? 15.30-17.30

• Welmoed Wagenaar – ‘Fanfictie en de grenzen van fantasie’
• Marc De Kesel – ‘Is surrealisme woke? Is woke surrealistisch? Het pertinente van een anachronistische reflectie’
• Anne-Marie Korte – ‘Marina Abramovic: Performance kunst van provocatie tot institutionalisering’  
• Discussie 17.00-17.30

Afsluiting en borrel tot 18.00

Personalia

Johan Goud is emeritus hoogleraar religie in kunst en literatuur (Universiteit Utrecht). Dagvoorzitter.

Marc De Kesel is emeritus hoogleraar (Radbouduniversiteit Nijmegen); vrijwillig medewerker Titus Brandsma Instituut (Nijmegen).

Over wat ‘woke’ precies is, zijn de meningen behoorlijk verdeeld. Discussies over deze kwestie dreigen vaak al snel iets surrealistisch te krijgen. Alsof men dan, van wat ‘surrealisme’ betekent, wél een precieze definitie zou hebben. Het is daarom niet oninteressant om tegenover de huidige woke-wave de nodige afstand te nemen en die te bekijken vanuit het vroege surrealisme dat precies honderd jaar geleden, met het Surrealistisch Manifest van Breton, in het leven werd geroepen. Hoe zou, alle anachronisme ten spijt, een hedendaagse woke-blik aankijken tegen de toenmalige surrealistische escapades? Maar ook, even anachronistisch: hoe zou het surrealisme van toen op zoiets als onze woke -alertheid hebben gereageerd? In zijn lezing gaat Marc De Kesel in op de grondaspiraties van het surrealisme en, meer bepaald, op de ethische, politieke dimensie die daar aan kunst wordt toegeschreven. Van daaruit wordt het mogelijk, zo luidt De Kesels stelling, om de woke-kritiek die vandaag in verband met kunstuitingen worden geventileerd, in een kritische context te plaatsen.

Anne-Marie Korte is hoogleraar religie en gender (Universiteit Utrecht).

Marina Abramovic wordt de ‘grootmoeder van de performance kunst’ genoemd en heeft inmiddels een carrière van vijftig jaar op haar naam staan met grote en indrukwekkende projecten zoals Rhythm 0 t/m 10 (1974)  en The Artist is Present (2010). Zij lijkt evenwel in toenemende mate haar status als beroemde performance kunstenaar te iconiseren (en te verzilveren!) In deze lezing bespreek ik een aantal morele controverses die haar werk in verschillende fases heeft opgeroepen heeft opgeroepen, zoals de kwestie van het oproepen tot en zelf verrichten van fysiek geweld ten opzichte van haar eigen lichaam. 

Liesbeth Korthals Altes is emeritus hoogleraar literaire theorie en Franse literatuur (RU Groningen).

Welk soort morele of ethische functies van literatuur zou je in een democratie willen koesteren? Hoe verhoudt zich daartoe de huidige ‘wokeness’ tendens? Moet literatuur verheffen, en ons het schone en het goede voorhouden? Of ligt de ethische kracht van literatuur misschien juist in haar vermogen om de gangbare moraal uit te dagen en ons bewust te maken van onze afgronden, “jenseits von Gut und Böse”? In deze lezing bespreek ik een aantal toonaangevende filosofische en wetenschappelijke posities ten aanzien van de morele functie van literatuur – van het uitgesproken moralisme van Plato, ooit, en Nussbaum nu, tot aan de ‘deconstructivistische’ gedachte dat het ethische potentieel van literatuur juist ligt in het opschorten van het morele oordeel.

Albert van der Schoot was universitair docent esthetica en cultuurfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam, en lector kunst en reflectie bij ArtEZ.

Toen de nazi’s, na de tentoonstelling Entartete Kunst van 1937, het jaar daarop een tentoonstelling Entartete Musik gingen organiseren, waren ze gedwongen criteria aan te geven voor wat die muziek ontaard maakte. Ze zochten daarvoor steun in het boekje dat Richard Wagner in 1869 had gepubliceerd: Das Judenthum in der Musik. De nazi’s van 1938 vonden hier de basis voor hun invulling van de ontaarding: Entartung = Entdeutschung. Maar om dat op het niveau van de notenbalken waar te maken moest de muziekgeschiedenis wel enig geweld worden aangedaan. Na de oorlog moest Nederland de vraag beantwoorden, hoe om te gaan met componisten die zich met het naziregime gecompromitteerd hadden. Was het voldoende die kunstenaars zelf uit te sluiten van het openbare muziekleven, of moest ook de uitvoering van hun werk verboden worden? En hoe gaat Israel om met deze erfenis? Kan Wagner daar gespeeld worden? En Palestijnse muziek? Wat is er nu nog over van de erfenis van Edward Said en Daniel Barenboim? Heeft de verschrikkelijke escalatie sinds 7 oktober 2023 ook gevolgen voor de muziek?

Wessel Stoker is emeritus hoogleraar esthetica (VU Amsterdam).

Hoe is om te gaan met de werken van de Duitse schilder Emil Nolde (1867-1956), gelet op zijn antisemitisme? Ik kijk naar zijn werk niet vanuit een cultureel vacuüm, maar vanuit de kennis over de kunstenaar die een mythe van zichzelf heeft gemaakt als de onbegrepen kunstenaar, vervolgd maar in verzet tegen de nazi’s, waardoor zijn werk in het naoorlogse Duitsland erg populair was. Vanuit de opvatting van het ‘moderate moralism’ kijk ik naar Nolde’s werk of een moreel tekort van zijn werk ook een esthetisch tekort kan zijn. Is het morele tekort (antisemitisme) aan te wijzen in de werken van Nolde? Om die vraag te beantwoorden, ga ik eerst na waarom het nazi-regiem niet voor het expressionisme van Nolde koos als nazi-kunst en zijn werken zelfs als ontaard afwees. Vervolgens ga ik in op de vraag of Nolde in de nazi-tijd zijn werken op een of andere wijze heeft aangepast aan de nazi-ideologie. Met het antwoord op beide kwesties, geef ik antwoord op de vraag: hoe we naar verschillende werken van deze kunstenaar kunnen kijken.

Leen Verheyen is postdoctoraal onderzoeker (Universiteit Antwerpen).

Hoe moeten we omgaan met kunstwerken die een groot artistiek belang worden toegedicht, maar die tegelijkertijd waarden uitdrukken die vandaag als moreel problematisch worden beschouwd? Wat moeten we m.a.w. met canonieke kunstwerken die vandaag als racistisch, seksistisch, etc. worden bekeken? Met Joseph Conrads Heart of Darkness, een roman die eerst geroemd werd wegens de erin geformuleerde kritiek op het kolonialisme, maar later als racistisch bekritiseerd werd, als leidraad, bespreek ik drie antwoorden op de vraag hoe we de verhouding tussen morele en artistieke kwaliteiten van dergelijke kunstwerken kunnen begrijpen.

Welmoed Wagenaar is promovenda (RU Groningen en Universiteit Antwerpen).

Het huidige medialandschap wordt gekenmerkt door megafranchises en transmedia: fictionele verhalen zoals Harry Potter, Star Wars, en The Lord of the Rings die via meerdere media verteld worden. Deze verhaalwerelden trekken een miljoenenpubliek en breiden zich continu uit via nieuwe delen, online discussies en (amateur)kunstwerken gebaseerd op het originele werk. Mensen eigenen zich de media-uitingen op speelse wijze toe en hebben er een emotionele band mee. Dit maakt ze een veelgebruikt speelveld – en slagveld – voor morele discussies. Wat kan deze mediacontext ons vertellen over (discussies omtrent) de relatie tussen kunst en moraal? In deze lezing richt ik mij op het fenomeen fanfictie: verhalen geschreven door fans waarbij gebruikt wordt gemaakt van bestaande verhaalwerelden of elementen uit die werelden. Ik bespreek hoe fanfictie, als product van een subcultuur die tegenwoordig vooral online zijn thuis heeft, een speeltuin van verbeelding vormt waarbij ideologische invalshoeken en morele grenzen volop worden verkend. Wat gebeurt er bij zulke verkenningen en welke betekenis heeft dit?

Ruud Welten is hoogleraar filosofie (EU Rotterdam).

Het werk van de Franse schrijver Louis-Ferdinand Céline (1894 – 1961) blijft tot op de dag van vandaag de gemoederen verontrusten. Het voornemen van uitgeverij Gallimard eind 2017 om drie fel anti-semitische pamfletten te publiceren leidde in Frankrijk tot woedende reacties van Joodse organisaties en tot even felle verdedigingen van de pleitbezorgers voor Céline, waaronder Philippe Sollers. Met het onlangs voor het eerst verschijnen van twee romans Guerre (Oorlog, 2022) en Londres (Londen, 2022) zijn de vaak felle debatten over zijn persoon en werk opnieuw actueel. Al tijdens zijn leven was Louis-Ferdinand Céline onderwerp van felle kritiek en bewondering tegelijkertijd, wat bijvoorbeeld blijkt uit de dubbele houding van Jean-Paul Sartre ten aanzien van de Franse schrijver. Als er iets duidelijk wordt in de zaak Céline, dan is het wel dat haatverspreiding, cynisme en mysogenie de fascinatie voor een oeuvre bepaald niet in de weg staan. Het blijkt te mooi (en te theoretisch) om waar te zijn dat ‘foute’ kunst ook slechte kunst is. Ik wil verdedigen dat een moralistische lezing blind maakt voor de kwaliteit van een oeuvre, hoe ongemakkelijk dat ook is. Wat is er aan de hand met het werk van Céline? Waarom blijft zijn werk ons fascineren, ondanks het feit dat hij onvermoeibaar de beerputten van de menselijke ziel opentrekt? Welke oerkreet klinkt hier?

Praktisch

Info en aanmelding op J.F.Goud@uu.nl.

De aanmelding is definitief na overmaking van de deelnamekosten, inclusief koffie, lunch, borrel: €25,– (voor studenten en voor leden en vrienden van de RGU € 15,–).

Uiterlijk 10 september over te maken naar NL17 RABO 0139 2771 02 t.n.v Remonstrantse Gemeente Utrecht. 

Bron: Paul Harris on Unsplash